Rejs po Zatoce

W sobotę udało mi się wreszcie wybrać na organizowany przez Szymona Bzomę rejs po Zatoce Gdańskiej.
Głównym celem była obserwacja ptaków alkowatych, jednak na pierwszy ogień poszły morskie kaczki - lodówki...

 

...i uhle.

Dopiero po wypłynięciu na głębsze wody pojawiły się oczekiwane przeze mnie gatunki - nurzyki...,

Startujący nurzyk

...alki...

Młoda, pierwszozimowa alka

Dorosła ala (a może alicja?)

...i niespodziewanie - dwa nurniki.

Charakterystyczne białe skrzydła i widoczne pod wodą czerwone nogi

Dodatkiem były nury rdzawoszyjne...,

...edredony...

Trzy dorosłe samce

Młody samiec

...i nurogęsi.

Łabędzie

Oto co pisał o łabędziach Mistrz Taczanowski:
Dziób równej długości z głową, równoszeroki, w nasadzie podniesiony, dalej w całej długości spłaszczony; paznogieć końcowy nie zajmuje całej szerokości dzióba, płaski i mało odznaczony; żuchwa nieco węższa i krótsza, okryta brzegami górnej szczęki; brzegi obu szczęk gęsto uzbrojone ostremi listewkami; nozdrza przyśrodkowe, zaokrąglone, na pzestrzał otwarte; uzdy nagie, zwężonym paskiem do oka dochodzące.

Głuchy, czyli niemy

Nogi krótkie, silne, ku tyłowi ciała posunione; palce długie, całkowicie błoną spięte; środkowy znacznie od skoku dłuższy; ksiuk nierozszerzony, cokolwiek wzniesiony.
Skrzydła długie i dość szerokie, o mocno przedłużonem przedramienium skutkiem czego tylne barkowe lotki równają się ze skrajnemi; lotka 2a najdłuższa.
Ogon krótki, klinowaty, o 20-24 sterówkach.
Głowa mała, ścieśniona, na bardzo długiej i wysmukłej szyi, o 23 lub 24 kręgach; ciało nieco ścieśnione; całe upierzenie bardzo sute, sprężyste i delikatne, podbite bardzo gęstym, wysokim i sprężystym puchem; rurka oddechowa bez żadnych rozdęć, u niektórych parę razy zawinięta.
Jaja eliptyczne lub jajowate, o skorupie dość grubej, gładszej niż w gęsich i mocniej połyskującej; pory liczne i wyraźne; tło białe lub cokolwiek zielonawe.

Gębiec, czyli krzykliwy

Łabędzie, objęte także przez LINNEUSZA w jednym rodzaju z kaczkami i gęśmi, stanowią charakterystyczne pod wszelkiemi względami skupienie, środkujące między dwoma wyżej wymienionemi rodzinami, tak z powodu wielu szczegółów budowy, jakoteż właściwości obyczajowych. Sąto ptaki najokazalsze i najsilniejsze z oddziału listkozębnych (Lamellirostres), zbliżone do kaczek kształtem dzióba, osadzeniem, krótkością i budową nóg, z właściwości zaś obyczajowych i niektórych innych względów więcej się do gęsi nakłaniające, a mianowicie ze ścisłego jednożeństwa, jednostajności barwy i głosu w obu płciach, jednokrotności pierzenia się itp. Żaden z najlepiej pływających ptaków nie dorównywa łabędziom w szybkości i łatwości pływania, żaden bowiem nie popycha się tak gwałtownie nogami, posiłkując się jeszcze podnoszeniem nad grzbiet przedramienia, przez co lotki drugorzędne i barkówki wysoko na wzór żagli nastawione wystawiają obszerną powierzchnię do popędzania przez powiew powietrza. Żaden też ptak nie przedstawia tak okazałej postawy na wodzie, do czego przyczynia się zgrabne wygięcie długie, wysmukłej szyi i małe nader zatapianie ciała. Nurzać się całkowicie nie mogą, lecz pogrążywszy całą szyję pod wodę mogą dość głęboko żerować zostając na powierzchni. Chód ich jest niedołężniejszy niż u wielu kaczek, ociężalszy i bardzo niezgrabny; dla tego też mało na ląd wychodzą, lecz po całych dniach pływają o odpoczywają na wodzie. Lot mają powolny lecz potężny, wykonywają go rzadkiemi i jednostajnemi poruszeniami skrzydeł, z wyciągniętą szyją i złożonemi pod ogon nogami.

Mały, czyli czarnodzioby

Żywią się głównie pokarmami roślinnemi, jakoto: trawą, różnemi wodnemi ziołami i ziarnem; jadają jednak prócz tego owady wodne i ikrę rybią. Gniazda budują po kępkach i wysepkach, wielkie, z rozmaitych roślin wodnych; niosą 5 do 8 jaj, które wysiadują przez 35 lub 36 dni. Samiec nie tylko  że dzielnie broni od wszelkich napaści, bijąc silnie skrzydłami nieprzyjaciół, lecz pomaga wysiadywać, wodzić i pielęgnować pisklęta. Biały kolor jest właściwy największej liczbie gatunków; młode są szare i w końcu roku drugiego przechodzą zupełną zmianę ubarwienia, prócz niektórych szczegółów, jak koloru dzióba, co się dopiero w trzecim roku po większej części ustala. Pisklęta podobnie jak gęsie, bardzo gęstym i delikatnym, włoskowatym puchem odziane. Głosy różnych gatunków są rozmaite, najczęściej dźwięczne, podobne do klarynetowego zadęcia.

Obcy, czyli czarny

Znanych jest dziesięć gatunków, rozmieszczonych po słodkich wodach całej kuli ziemskiej, brzegi morskie w czasach tylko wędrówek zwiedzających. W ogóle są bardzo łatwe do oswojenia i rozmnażania się pod opieką człowieka; żadnym w tym stanie nie ulegają zmianom i łatwo napowrót do stanu dzikiego wracają. Mięso ich w ogóle jak gęsie nie wiele warte, lecz zato pióra, puch i skórki puchowe po wyskubaniu pierza ważne artykuły użytkowe stanowią.

Gęś gęgawa

Dawniej nazywano gęgawę gęsią pospolitą, popielatą lub szarą, a prof. Taczanowski tak o niej pisał:
Szara z dzióbem żółto pomarańczowym, na brzuchu mniej lub więcej piórek czarnych.

Dziób blado pomarańczowy, z białawym paznogciem; obwódka wkoło powieki pomarańczowa; nogi żółtawo cieliste; tęcza brunatna.

Głowa, szyja, płaszcz i boki ciała szare, tło płaszcza ciemniejsze coraz mocniej ku tyłowi, upstrzone poprzecznie szaro białawemi szerokiemi obwódkami w końcach wszystkich piór; pokrywy skrzydłowe popielate, biało brzeżyste; lotki pierwszorzędne popielate, z czarniawemi końcami, przedramieniowe tworzą obszerne lusterko czarne, białawemi brzeżkami każdej lotki poprzegradzane; środek brzucha białawy, często czarnemi piórkami nieregularnie upstrzone; podbrzusze, pokrywy podoogonowe i boczne nadogonowe czysto białe; skrajne sterówki białe, środkowe koloru płaszcza z szeroką białą obwódką.

Młodych dziób blado pomarańczowy, brudny, nogi brudno żółtawo cieliste; całe upierzenie ciemniej szare, z węższemi obwódkami piór płaszczowych bez czarnych piór na brzuchu.
Pisklę puchowe z wierzchu ciemno oliwkowe, od spodu żółtawe.
Jaja brudno lub żółtawo białe.

Gęś ta mieszka w Europie i w Azyi; przez lato trzyma się na północy i w krajach umiarkowanych, jakoto: w niektórych miejscowościach północnych i środkowych Niemiec, w Prusach wschodnich, w Kurlandyi i innych prowincjach nadbałtyckich, w Rosyi północnej i środkowej; na zimę przenosi się ku południowi. U nas tylko przelotna, z wiosny i w jesieni pojawia się w mniejszej nierównie liczbie od dwóch gatunków następujących. Przed czterdziestu laty gnieździła się w Łęczyckiem po wielkich bagnach nad Bzurą, lecz po osuszeniu tychże nigdzie się już w granicach Królestwa nie wywodzi; według hr. TYZENHAUZA ma się gnieździć w Pińszczyznie.

Gnieździ się towarzysko wśród wielkich stawów i bagien nadwodnych po kępach i miejscach podniesionych między trzciną i bujnemi trawami. Niesie 5 do 8 jaj.

Gatunek ten jest protoplastą gęsi domowej, która skutkiem hodowli mniejszym uległa zmianom od innych ptaków domowych.

Płaskonos

Prof. Waga nazywał płaskonosa płytonosem korsuniem, a prof. Taczanowski opisywał tak:
Lusterko zielone, z białą smużką od przodu i od tyłu; pokrywy skrzydłowe modrawe; u samca głowa zielono błyszcząca, spód szyi i piersi białe, brzuch rdzawy.

Stary samiec w odzieży godowej ma głowę wraz z wyższą częścią szyi zielono błyszczącą, zmieniającą się w odblaski fijoletowy, błękitnawy i w popielatawe popylenie; sam wiérzch czaszki, przód twarzy i podgardle z przednią stroną szyi czarniawe, bez połysku; niższa część szyi z wyższą częścią piersi i boki pleców białe; brzuch rdzawy; plecy, grzbiet i kuper czarniawe, z lekkim zielonym połyskiem, na pokrywach ogonowych wiérzchnich i spodnich czarnych mocny zielony połysk; boki podbrzusza białe. Pokrywy skrzydłowe modre, z pokostowym połyskiem; lusterko zielone, mocno błyszczące, z széroką białą opaską od przodu, na tyle zaś u niektórych tylko wązki pasek; na czarniawych barkówkach biała przez środek smuga, na bocznych kolor modry żywszy, czyściejszy i mocniej połyskujący niż na pokrywach skrzydłowych; lotki ciemno brunatne; sterówki blado szare, biało brzeżyste, środkowe czarne, brzegami biało popylone. Dziób czarny; nogi żółte; tęcza cytrynowo żółta.

Samicy skrzydła jak u samca, z mniéj pięknym kolorem pokryw; ogólny koloryt zbliżony do kaczek właściwych, ciemniejszy niż i krzyżówki; na plecach pióra brunatne, z bledszemi, mało odznaczonemi brzegami; spód brudno rudawy, ciemniéj gęsto plamisty. Dziób brunatny; nogi i tęcze jak u samca.
Samiec w letniej odzieży podobny do samicy, odznacza się zawsze żywszym kolorem pokryw skrzydłowych, na spodzie szyi i piersiach ma pióra jaśniejsze, światło płowe, regularnie łuseczkowane brunatnemi prążkami równolegle od brzegu każdego pióra leżącemi; plamkowanie całego brzucha drobniejsze i wyrazistsze. Dziób zawsze czarny.

Młode w piérwszém piérzu podobne do samicy, lecz zawsze ciemniejsze, a mianowicie spoód ciała mają jednostajniejszy, gdyż ciemne plamy pokryte są rdzawo rudemi końcówkami. Samca odznacza mocniejszy modry kolor pokryw skrzydłowych.
Pisklę puchowe. wiérzch głowy, cienka smużka wzdłuż tylnej strony karku i cały wiérzch ciała ciemno brunatne; spód brudno żółtawy, najczystszy na środku brzucha; za i przed okiem długa kresa brunatna; na uchu takaż plama; po bokach grzbietu i kupra dwie pary dużych plam białawych. Dziób bardzo słabo rozszérzony, brunatny, z żółtym noskiem i żuchwą.
Barwa jaj żółtawo lub zielonawo szara, bardzo blada.

Płaskonosa rozmieszczenie jest bardzo obszérne, zamieszkuje on bowiem całą półkulę północną starego i nowego lądu, lecz wszędzie jest nieliczny. U nas znajduje się wszędzie nad większemi wodami, w ilości zapewne jeszcze mniejszej od rożeńca. Z wiosny pokazuje się parami, niekiedy przy stadach cyranek, skoro tylko lody rozpuszczą; w małej ilości zostaje na naszych wodach dla wyprowadzenie potomstwa; całkowicie odlatuje do końca Października. Przelot ich na północ jest bardzo mały.

Przebywa głównie po zalewach łącznych, przy większych stawach, jeziorach i rzékach przez łąki płynących, często między zaroślami, szczególniej zaś lubi łachy spokojne lub małe jeziorka.
Obyczaje i sposób życia bardzo podobne do kaczek właściwych; niezbyt ostrożny, często się kupi w stada z cyrankami. Lot równie szybki jak cyranek, tak że lecąc z niemi w jednych stadach równocześnie podąża i zawsze prawie trzyma się na czele stada; równie prawie lekko jak cyranki z wody się podnosi. Gnieździ się w trawach, w miejscach mniéj więcéj suchych, zawsze przy zaroślach, niekiedy pod krzakiem. Jaj niesie 7-14.
Mięso ich prawie równie smaczne jak cyranek.

Rożeniec

Ksiądz Kluk nazywał go kaczką strzałogonem, a hrabia Tyzenhauz kaczką długosterną. Prof. Taczanowski pisał o rożeńcu w ten sposób:
Lusterko blade, brudno zielone, zmieniające się w fijoletowe, ze słabym połyskiem; u samca środkowe sterówki wązko przedłużone; głowa szaro kawowa, na czalu fijoletowo słabo połyskująca; na tyle karku dwie smużki białe, zlewające się z takimże kolorem szyi.

Budowa wysmuklejsza niż u innych, szyja długa i cienka; ogon dłuższy, mocno stopniowany, z mocniej zaostrzonemi sterówkami.
U starego samca w godowej odzieży głowa wraz z wyższą częścią szyi blado szarawo kawowa, upstrzona gęsto plamkami ciemniejszemi, środki piórek zajmującemi, sam wiérzch czaszki ciemniejszy, brunatnawy, na tyle poza uszami słaby połysk jakby naleciały, różowo fijoletowy zmieniający się w zielonawy; tyłem karku dwie wązkie smugi; przód szyi, środek piersi i brzucha czysto białe; na samym tyle karku między dwoma powyżej wymienionemi kolorami pasek czarny, przechodzący ku tyłowi w popielaty, czarniawo poprószony; plecy i boki ciała biało i czarniawo subtelnie falowane; barkówki wązkie i zaostrzone, środkiem czarne, brzegami białawe lub popielate, boczne zaś tworzą wielką podłużną plamę. Pokrywy skrzydłowe szaro popielate; na lusterku zieloność mdła, mieniąca się w odblask fijoletowy, z niesilnym połyskiem, przednia smuga rdzawo płowa, tylna biała, miejscami płowo lekko zafarbowana; lotki brudno szare; kuper brunatno szary, poprzecznie nieregularnie białawo prążkowany; pokrywy ogonowe białawo popielatawe, białawo prążkowane, brzegi skrajnych tworzą pas széroki nad ogonem; podogonowe czarne, bokami biało brzeżyste; sterówki szaro popielatawe, białawo brzeżyste, długie środkowe czarne, spodnia strona ogona biaława; na białem podbrzuszu mało ciemniejsze dość gęste falowanie. Dziób środkiem czarny, po bokach modro popielaty; nogi popielato czarniawe; tęcze brunatne.

U samicy pióra płaszcza brunatno czarniawe, blado płowym paskiem obwiedzione, na plecowych prócz tego znajdują się jeszcze inne paski współśrodkowe, a z tych niektóre środkiem przerwane, powiekszej części zakryte; na barkówkach po kilka poprzecznych kres łukowatych; głowa i szyja rudawa, brunatno kreskowana; podgardle nieplamiste; spód białawo płowy, czysty lub brunatno słabo plamisty; na ciemno szarych pokrywach skrzydłowych poprzeczne białawe prążkowanie. Lusterko odmienne od samcowego, zwykle zajęte kolorem szarym, miejscami rudawym, białawo popylonym, z białą końcową opaską, połysk na niem bardzo słaby i nie na całéj przestrzeni, w pewnem tylko nachyleniu widoczny; sterówki brunatnawe, płowo brzeżyste i w poprzék kreskowane. Dziób nogi i oczy jak u samca.

U samca w odzieży letniej środkowe sterówki mało dłuższe od następnych; koloryt całego upiérzenia bardzo podobny do letniego samca cyraneczki, na piórach pleców popielato brzeżystych subtelniej i gęściej białawo falowany, na całym brzuchu ciemno obrzednio plamkowany; na piórach bocznych białe poprzeczne pręgi; pokrywy nadogonowe biało obrzeżone; pokrywy skrzydłowe ciemno popielate.
Młode ptaki w piérwszém piérzu są w ogóle podobne do samicy, znaczniej jednak się od niej różnią w wielu szczegółach, a mianowicie całego wiérzchu tło ciemniejsze, dość drobno i dość gęsto w poprzék falowane; cały spód blado płowy, gęsto brunatnawo plamisty; na wiérzchu głowy ciemne strychowanie drobniejsze i obrzedniejsze; Lusterka część spodnia śniado matowa, wiérzchnia jak u starych błyszcząca. Samce znacznie się odróżniają wielkością, wybitniejszem prążkowaniem płaszcza i pokrywami skrzydłowemi popielato szrawemi, które u samic są płowo plamiste.

Pisklę puchowe znacznie mniejsze i szczuplejsze od piskląt krzyżówki, z wiérzchu blado brunatne, od spodu białawe; na brudno białawych bokach głowy brunatna długa kresa za okiem i plama na uchu; széroka biała kresa po bokach grzbietu i po pewnej przerwie wzdłuż boków kupra.
Jaja najczęściej jednakowo prawie z obu stron zakończone; barwa oliwkowo szara, podobna jak się często zdarza na jajach krzyżówki, lub czysto biała.
Kaczka ta, jakkolwiek różni się znacznie od innych gatunków ogólnym kształtem, tak jednak ma zbliżone obyczaje, przejścia upiérzenia i koloryt samicy, że pozostawienie jej przy rodzaju Anas za najstosowniejsze uważam, tem więcéj, że ważniejsze rodzajowe cech wcale temu nie przeszkadzają.

Mieszka w Europie, w Azyi, w Afryce północnéj i w Ameryce, szérokie przeto ma rozmieszczenie. U nas nieliczna, o wiele rzadsza od krzyżówki i obu cyranek, lecz pospolitsza od poprzedzającej; znajduje się wszędzie przy większych wodach; gnieździ się w małej liczbie po rozległych łąkach, zawierających zalewy i po niegłębokich bagnach trawiastych, w otwartych zupełnie miejscach, lecz zawsze przy większych rzékach, stawach i jeziorach. Na przelotach pospolitsza, z wiosny pokazuje się razem prawie z cyranką, lecz często dłużej zostaje, zawsze jednak wynosi się jak tylko wody ścinać się zaczynają.

Obyczaje ma bardzo podobne do innych gatunków, ostrożniejsza od cyranek lecz nie tyle jak krzyżówka; nie lubi się mięszać w stada z innemi gatunkami, lecz zwykle pary jej trzymają się na osobności. Gniazdo ściele zwykle w trawie na suchej łące, rzadko pod krzakiem odosobnionym. Jaj niesie 7-9. Mięso daje równie smaczne jak krzyżówki.

Świstun

Świstuna określano dawniej mianem kaczki piszczałki, gwiżdżącej lub świstuły, a prof. Taczanowski opisywał tak:
Lusterko u samca z przodu zielono błyszczące, z czarną smużką przodową, u samicy czarniawe, bez połysku, ze smużką białą; brzuch u obojga biały; u samca głowa kasztanowata, z czołem białawem, spód szyi różowy.

Ptak ten tak licznym ulega odmianom ubarwienia we wszystkich stadiach, mianowicie pod względem szczegółów, że nie podobna prawie wszystkich odcieni dokładnie określić. Stary samiec w godowej odzieży ma głowę wraz z wyższą częścią szyi kasztanowato rdzawą, z płowo białawem czołem, przedłużającem się w smugę do tyłu głowy dochodzącą; podgardle z przodem szyi czarniawo pociągnięte, policzki mniéj więcéj czarniawo drobno plamkowane; prócz tego mają one wkoło oka mniéj więcéj końcówek zielono błyszczących, co tworzy u jednych, a mianowicie roczniaków, dość znaczną przestrzeń tyłu głowy świetnie mieniącą, u innych zaledwie są tego ślady, a inne wcale tego nie posiadają. Płaszcz i boki brzucha falowane biało i czarno, tek subtelnie i jednostajnie, że tworzy się z tego tło wydające się w niewielkiej odległości popielatem; na niższej części szyi i wyższej piersi kolor szaro różowy; brzuch i podbrzusze czysto białe; pokrywy podogonowe czarne, nadogonowe także czarne, białawo od środka brzeżyste. Pokrywy skrzydłowe białe; lusterko białe, z przednią częścią zielono błyszczącą i czarną smużką od przodu; lotki brunatno szare; najdłuższe barkówki na stronie skrajnej czarne; biało obrzeżone; sterówki ciemno szare, prócz dwóch środkowych, białawo brzeżyste, te ostatnie o 1 cala od innych dłuższe. Dziób modry, z czarnym paznogciem; nogi modro popielate; tęcza światło brunatna.

Samica z wiosny ma głowę wraz z wyższą częścią szyi brudno rudą lub brudno płową, gęsto upstrzoną drobnemi brunatnemi plamkami; niższą część szyi i boki ciała brudno rude lub szarawo płowe, cały brzuch biały; na środkach białych pokryw podogonowych brunatne plamy; płaszcz brunatny, z popielatawemi lub płowemi brzegami piórek; skrzydła brunatne, obrzeżenia pokryw białawe; lusterko bez połysku, czarniawe lub szare, niekiedy płowo lub białawo naleciałe, ze smużką białą, niekiedy w części czarniawą; niektóre jednak miewają i połysk; w czwartej od tyłu lotki przedramieniowej skrajny brzeg biały tworzy wielką plamę nad lusterkiem. Dziób, nogi i oczy jak u samca.
Samiec w odzieży letniej bardzo odmienny od wiosennego, ma głowę wraz z wyższą częścią szyi kasztanowato rdzawą, ciemniejszą i brudniejszą niż z wiosny, gęsto upstrzoną czarnemi drobnemi plamkami, które na całéj tylnej części wiérzchu są większe, mocno zielono połyskujące; niższa część szyi wraz z wyższą piersi ma tło podobne do koloru głowy lecz bledsze, cieniowane jasnemi brzeżkami piór i ciemno brunatnemi środkami, w kształcie dużych plam przezierającemi; boki rdzawe, brzuch biały, pokrywy podognonowe po brzegach białe, środkiem brunatno plamiste; pióra płaszcza brunatno czarniawe, z szérokiem rdzawem obrzeżeniem. Skrzydła i ogon jak z wiosny.

Samica w odzieży letniej po wymierzeniu dość podobna do samca w poprzedzającym stanie, kolory jednak ma mniéj czyste i mniéj jaskrawe, lecz na plamach tyłu głowy ma połysk zielony dosyć mocny; pokrywy skrzydłowe szare, biało brzeżyste, i brak połysku na lusterku na pewno ją odznaczają.
Młode w piérwszém piérzu podobne do samicy, różnią się ciemniejszym kolorem wiérzchu i rudawem obrzeżeniem piór płaszcza i pokryw skrzydłowych. Samcom na wiosnę w odzieży zupełnie już zmienionej na godową zostają jeszcze bez zmiany skrzydła, to jest pokrywy szare, rudawo brzeżyste, lusterko bez połysku, z białą na przodzie smużką.
Jaj barwa żółtawo biała.
Świstun mieszka w Europie i w Azyi północnéj; przez lato trzyma się na północy, na zimę przelatuje dosyć daleko ku południowi i zwiedza północne pobrzeża Afryki. U nas pospolity i dosyć obfity na przelotach, pokazuje się zaraz na początku wiosennych roztopów, stadami i parami, i przez cały Kwiecień wszędzie się na większych wodach postrzegać daje, lecz na ląg dalej udaje się na północ; w powrocie jesiennym jeszcze pospolitszy i zabawia dopóki wody nie pozamarzają.

Przebywa zwykle na głębokich wodach, a mianowicie na jeziorach, stawach, rzékach i łachach, z wiosny na rozległych zalewach. Dosyć ostrożny. Samiec odzywa się krótkiem, silnem i czystem gwizdaniem; w locie ciągle prawie pogwizdują. Lekko się do lotu zrywają, lecz szybko wydając świst skrzydłami tak jak kaczki właściwe. Żywią się roślinami wodnemi i zwiérzęcemi pokarmami. Gniazda zakładają po kępach, spławach i błotnistych brzegach jeziór, stawów i innych większych wód. Niosą 8 lub 9 jaj.
Mięso ich mniéj dobre od wszystkich poprzedzających.

Gągoł

Hrabia Tyzenhauz nazywał go kaczką krzykliwą, zaś ksiądz Kluk kaczką głośną, zaś prof. Taczanowski opisywał gągoła tymi słowy:
Lusterko białe, bez ramek, u samca złączone z białością pokryw; samiec biały, z czarnym płaszczem i ciemno zieloną głową, przed okiem biała okrągła plama; u samicy głowa brunatna, płaszcz czarniawy.

U starego samca w odzież godowej głowa puszysta, ciemno zielona, z dość mocnym połyskiem, zmieniającym się do światła w purpurowo fijoletowy; na policzku, przy nasadzie dzióba, duża biała zaokrąglona plama; biała szyja, cały spód, wielka plama na skrzydle zajmująca tylne nadlotki, wraz z lusterkiem i barkówki, te ostatnie czarno strychowane, brzegi skrajnych bocznych piór także czarne; plecy, reszta skrzydeł, niższa część grzbietu, słabizny, kuper z pokrywami podogonowemi czarne; sterówki w zaokrąglonym na końcu ogonie popielato czarniawe. Dziób czarny; nogi żółte, z czarnemi płetwami; tęcza żółta.

Samica wiosenna ma głowę brunatną, z końcami na wierzchu mocno zrudziałemi, płaszcz wraz z pokrywami skrzydłowemi czarniawy, z jasno popielatemi szerokiemi obwódkami, szyję szaro popielatą, niejednostajnego tła; wyższą część szyi, piersi i środek brzucha białe; boki koloru płaszcza; lotki czarniawe; lusterko białe, stykające się z takąż smugą utworzoną przez wierzchnie połowy przyległych nadlotek, oddzieloną rzędem czarnych plam, same końce tych ostatnich zajmujących; ogon jak u samca. Dziób czarny, z żółtą plamą otaczającą paznogieć; nogi brudno żółte, z czarnemi płetwami; tęcze żółte.

Ptaki w letniej odzieży podobne do samicy lecz mają ciemniejszą i jednostajnego koloru głowę kawowo brunatną; na płaszczu węższe i mniej odznaczone popielate obrzeżenia; na spodzie szyi ciemno popielatej białe końcówki; na pokrywach skrzydłowych białe plamy. Samce większe, różnią się brakiem żółtej plamy przy końcu dzióba i brakiem lub śladami tylko czarnych plam oddzielających lusterko od nadlotek. W jesieni, odbywając stopniowo zmianę upierzenia, kilka zdają się przedstawiać odmian: najprzód zaczynają się tworzyć białe plamy przydziobowe, przód szyi bieleje i wyrównywa się z kolorem piersi; kolor głowy zaczyna się zwolna zmieniać na zielony, i gdy głowa jest już zupełnie zielona, a płaszcz czarny, na plamie białej przydzióbowej znajdują się jeszcze ciemne plamki; na ostatku te nikną zupełnie i barkówki przybierają właściwy koloryt.
Młode w pierwszem pierzu podobne do samicy, lecz głowę mają bladą, szaro brunatnawą, przód szyi i boki ciała brudno szare, na płaszczu czarniawym węższe i mniej odznaczone popielatawo szare obrzeżenia, białość brzucha mniej czystą, skrzyda jak u samicy. Dziób brunatno czarniawy; brunatno żółtawe nogi; tęcze blado żółte.

Jaja jajowate, krótkie, mało pękate, w obu końcach tępo zaokrąglone; barwa zielono seledynowa z mocnym połyskiem.
Gągół przebywa przez lato na północy starego lądu; amerykański zaś (Clangula americana BP.) jest większy, a zatem przynajmniej za oddzielną stałą rasę powinien być uważany. Przebywa na głębokich słodkich wodach. Wywodzi się głównie daleko na północy, jednakowoż pary pojedyncze osiedlają się na czas lęgowy po jeziorach Pruskich, Kurlandyi i Inflant. Na zimę przenoszą się ponad rzekami w głąb krajów mniej zimnych i zimują po oparzeliskach i w miejscach niemarznących po rzekach dużych i małych. Do nas nalatują dosyć obficie, zacząwszy od początku Października, a nawet niekiedy w końcu Września, przez całą jesień wszędzie się znajdują i zimują mniej lub więcej obficie, stosownie do tęgości zimy; za nastanie ciepłej pory odlatują na północ, a przez Marzec i Kwiecień przelatujące z południa wszędzie się spotyka po rozlanych wodach i jeziorach.

W każdym razie czyto na wodzie czy w locie bardzo łatwo go rozpoznać; lecąc wydaje grające warczenie skrzydłami, bardzo silne i dźwięczne, więcej zbliżone do szelestu wydawanego przez tracze, niż przez inne kaczki. Obyczajowo zbliża się bardzo do traczów. Żywi się głównie istotami zwierzęcemi, po które najwięcej po głębokich wodach nurkuje; w ostatnim tym przymiocie celuje i większą część kaczek przewyższa; zbarczony od razu się ponurza i więcej się w blizkości nie pokazuje; w locie nawet strzelony, gdy padnie ze złamanem skrzydłem na wodę, od razu się pogrąża i tak znaczną przestrzeń pod wodą przepływa, że się już więcej dopatrzyć nie daje. W porze lęgowej samiec wydaje gruby głos, podobny do nurów, ga-ga-ga-gaarrrr; w zimie prawie się nie odzywa. Aparat głosowy ma najwięcej rozwinięty ze wszystkich krajowych kaczorów, prócz bowiem wielkiego bębna przy dolnem rozgałęzieniu tchawicy ma jeszcze w samym środku bardzo obszerne rozdęcie.

Gnieździ się po kępach i spławach jezior, wielkich stawów i bagien głębokich; według BREHMA ma nieść 12 do 14 jaj, a według NAUMANNA 14 do 17. Samica trzyma się w stadzie z potomstwem do czasu podróży.
Mięso traniaste, niesmaczne.